8. สกฺกปญฺหสุตฺตวณฺณนา

นิทานวณฺณนา

[344] อมฺพสณฺฑานํ อทูรภวตฺตา เอโกปิ โส พฺราหฺมณคาโม ‘‘อมฺพสณฺฑา’’ตฺเวว พหุวจนวเสน วุจฺจติ, ยถา ‘‘วรณา นคร’’นฺติฯ เวทิ เอว เวทิโก, เวทิโก เอว เวทิโย ก-การสฺส ย-การํ กตฺวา, ตสฺมิํ เวทิยเกฯ เตนาห ‘‘มณิเวทิกาสทิเสนา’’ติอาทิ, อินฺทนีลาทิมณิมยเวทิกาสทิเสนาติ อตฺโถฯ ปุพฺเพปีติ เลณกรณโต ปุพฺเพ, คุหารูเปน ฐิตา, ทฺวาเร อินฺทสาลรุกฺขวตี จ, ตสฺมา ‘‘อินฺทสาลคุหา’’ติ วุตฺตา ปุริมโวหาเรนฯ

อุสฺสุกฺกํ วุจฺจติ อภิรุจิ, ตํ ปน พุทฺธทสฺสนกามตาวเสน, ตถา อุสฺสาหนวเสน จ ปวตฺติยา ‘‘ธมฺมิโก อุสฺสาโห’’ติ วุตฺตํฯ สกฺเกน สทิโส…เป.… นตฺถีติฯ ยถาห ‘‘อปฺปมาเทน มฆวา, เทวานํ เสฏฺฐตํ คโต’’ติ (ธ. ป. 30)ฯ ปริตฺตเกนาติ อปราปรํ พหุํ ปุญฺญกมฺมํ อกตฺวา อปฺปมตฺตเกเนว ปุญฺญกมฺเมนฯ

สกฺโกปิ กามํ มหาปุญฺญกตภีรุตฺตาโน โหติ, สาติสยาย ปน ทิพฺพสมฺปตฺติยา วิโยคเหตุเกน โสเกน ทิคุณิเตน มรณภเยน สํตชฺชิโต ชาโตฯ เตนาห ‘‘สกฺโก ปน มรณภยาภิภูโต อโหสี’’ติฯ

ทิพฺพจกฺขุนา เทวตานํ ทสฺสนํ นาม ปฏิวิชฺฌนสทิสนฺติ อาห ‘‘ปฏิวิชฺฌี’’ติฯ ปาฏิเยกฺโก โวหาโรติ อาเวณิโก ปิยสมุทาหาโรฯ มริสนิยสมฺปตฺติกาติ มาริสาฯ เตสญฺหิ สมฺปตฺติโย มหานุภาวตาย สหนฺติ อุปฏฺฐหนฺติ, อญฺเญ อโยนิโสมนสิการตาย เจว อปฺปหุกาย จ น สหนฺติเยว, สา ปน เนสํ มริสนิยสมฺปตฺติกตา ทุกฺขวิรหิตายาติ วุตฺตํ ‘‘นิทฺทุกฺขาติปิ วุตฺตํ โหตี’’ติฯ เอกโก วาติ เทวปริสาย วินา อาคตตฺตา วุตฺตํ, มาตลิอาทโย ปน ตาทิสา สหายา ตทาปิ อเหสุํเยวฯ ตถา หิ วกฺขติ ‘‘อปิ จายํ อายสฺมโต จกฺกเนมิสทฺเทน ตมฺหา สมาธิมฺหา วุฏฺฐิโต’’ติ (ที. นิ. อฏฺฐ. 2.352)ฯ

โอกาสํ นากาสิ สกฺกสฺส ญาณปริปากํ อาคเมนฺโต, อญฺเญสญฺจ พหูนํ เทวานํ ธมฺมาภิสมยํ อุปปริกฺขมาโนฯ โสติ สกฺโกฯ

เอวนฺติ วจนสมฺปฏิจฺฉเน นิปาโตติ อาห ‘‘เอวํ โหตู’’ติอาทิฯ ภทฺทํตวาติ ปน สกฺกํ อุทฺทิสฺส เนสํ อาสิ วาโทฯ

[345] วลฺลโภ…เป.… ธมฺมํ สุณาตีติ อยมตฺโถ โควินฺทสุตฺตาทีหิ (ที. นิ. 2.294) ทีเปตพฺโพฯ อิมินา กโตกาเสติ อิมินา ปญฺจสิเขน กโตกาเส ภควติฯ

อนุจริยนฺติ อนุจรณภาวํ, ตํ ปนสฺส อนุจรณํ นาม สทฺธิํ คมนเมวาติ อาห ‘‘สหจรณํ เอกโต คมน’’นฺติฯ

โสวณฺณมยนฺติ สุวณฺณมยํฯ โปกฺขรนฺติ วีณาย โทณิมาหฯ ทณฺโฑติ วีณทณฺโฑฯ เวฐกาติ ตนฺตีนํ พนฺธนาย เจว อุปฺปีฬนาย จ ธเมตพฺพา เวฐกาฯ ปตฺตกนฺติ โปกฺขรํฯ สมปญฺญาสมุจฺฉนา มุจฺเฉตฺวาติ ยถา สมปญฺญาสมุจฺฉนา กมโต ตตฺถ สํมุจฺฉนํ กาตุํ สกฺกา, เอวํ ตํ สชฺเชตฺวาติ อตฺโถฯ ‘‘สมปญฺญาสมุจฺฉนา สํมุจฺเฉตฺวา’’ติ จ อิทํ เทวโลเก นิยตํ วีณาวาทนวิธิํ สนฺธาย วุตฺตํฯ มนุสฺสโลเก ปน เอกวีสติ มุจฺฉนาฯ เตเนวาห วีโณปมสุตฺตวณฺณนายํ –

‘‘สตฺต สรา ตโย คามา, มุจฺฉนา เอกวีสติ;

ตานา เจกูนปญฺญาส, อิจฺเจเต สรมณฺฑลา’’ติฯ (อ. นิ. อฏฺฐ. 3.55; สารตฺถ. ฏี. 3.243);

ตตฺถ ฉชฺโช, อุสโภ, คนฺธาโร, มชฺฌิโม, ปญฺจโม, เธวโต, นิสาโทติ เอเต สตฺต สราฯ ฉชฺชคาโม, มชฺฌิมคาโม, สาธารณคาโมติ ตโย คามา, สรสมูหาติ อตฺโถฯ มนุสฺสโลเก วาทนวิธินา เอเกกสฺเสว จ สรสฺส วเสน ตโย ตโย มุจฺฉนา กตฺวา เอกวีสติ มุจฺฉนาฯ เอเกกสฺเสว จ สรสฺส สตฺต สตฺต ตานเภทา, ยโต สรสฺส มนฺทตรววตฺถานํ โหติ, เต เอกูนปญฺญาส ตานวิเสสาติ, ติสฺโส ทุเว จตสฺโส, จตสฺโส ติสฺโส ทุเว จตสฺโสติ ทฺวาวีสติ สุติเภทา อิจฺฉิตา, อยํ ปน เอเกกสฺส สรสฺส วเสน สตฺต สตฺต มุจฺฉนา, อนฺตรสรสฺส จ เอกาติ สมปญฺญาสาย มุจฺฉนานํ โยคฺยภาเวน วีณํ วชฺเชสิฯ

เตน วุตฺตํ ‘‘สมปญฺญาส มุจฺฉนา สํมุจฺเฉตฺวา’’ติฯ เสสเทเว ชานาเปนฺโต สกฺกสฺส คมนกาลนฺติ โยชนาฯ

[346] อติริวาติ ร-กาโร ปทสนฺธิกโร, อตีว อติวิยาติ วุตฺตํ โหติฯ ปกติ …เป.… อคมาสิ มรณภยสํตชฺชิตตฺตา ตรมานรูโปฯ เตเนวาห ‘‘นนุ จา’’ติอาทิฯ

[347] พุทฺธา นาม มหาการุณิกา, สเทวกสฺส โลกสฺส หิตสุขตฺถาย เอว อุปฺปนฺนา, เต กถํ อตฺถิเกหิ ทุรุปสงฺกมาติ อาห ‘‘อหํ สราโค’’ติอาทิฯ ตทนฺตรํ ปฏิสลฺลีนาติ เยน อนฺตเรน เยน ขเณน อุปสงฺกเมยฺย, ตทนฺตรํ ปฏิสลฺลีนา ฌานํ สมาปนฺนาฯ ตทนฺตร-สทฺโท วา ‘‘เอตรหี’’ติ อิมินา สมานตฺโถติ อาห ‘‘สมฺปติ ปฏิสลฺลีนา วา’’ติฯ

ปญฺจสิขคีตคาถาวณฺณนา

[348] สาเวสีติ ยถาธิปฺเปตมุจฺฉนํ ปฏฺฐเปตฺวา วีณํ วาเทนฺโต ตํตํฐานุปฺปตฺติยา ปากฏีภูตมนฺทตาววตฺถํ ทสฺเสนฺโต สุมธุรโกมลมธุปานมตฺตมธุการวิรุตาปหาสินิลกฺขโณ ปสนฺนภานี สมรวํ ตนฺติสฺสรํ สาเวสิฯ

‘‘สกฺยปุตฺโตว ฌาเนน, เอโกทิ นิปโก สโต;

อมตํ มุนิ ชิคีสาโน…ฯ

ยถาปิ มุนิ นนฺเทยฺย, ปตฺวา สมฺโพธิํ อุตฺตม’’นฺติฯ (ที. นิ. 2.348);

จ เอวํ พุทฺธูปสญฺหิตาฯ พุทฺธูปสญฺหิตา ปน พุทฺธานํ ธมฺมสรีรํ อารพฺภ นิสฺสยํ กตฺวา ปวตฺติตาติ อาห ‘‘ธมฺโม อรหตาํ อิวา’’ติฯ ธมฺมูปสญฺหิตา, อรหตฺตูปสญฺหิตา จ เวทิตพฺพาฯ

สูริยสมานสรีราติ สูริยสมานปฺปภาสรีราฯ เตนาห ‘‘ตสฺสา กิรา’’ติอาทิฯ ยสฺมา ติมฺพรุโน คนฺธพฺพเทวราชสฺส สูริยวจฺฉ สา องฺเก ชาตา, ตสฺมา อาห ‘‘ยํ ติมฺพรุํ เทวราชานํ นิสฺสาย ตฺวํ ชาตา’’ติฯ กลฺยาณงฺคตาย ‘‘กลฺยาณี’’ติ วุตฺตาติ อาห ‘‘สพฺพงฺคโสภนา’’ติฯ